Falsyfikat trzemeszeński

Dokument zwany "falsyfikatem z Trzemeszna", jest najstarszym, znanym dokumentem, w którym po raz pierwszy wymienia się miejscowość Przedbórz. Dokument nosi datę 28 kwietnia 1145 roku.

 Nie oznacza to jednak, że dokument ten powstał właśnie w tym czasie. Jak sama nazwa wskazuje jest to falsyfikat, który w rzeczywistości został napisany ok. roku 1233 w trzemeszeńskim klasztorze,  i dlatego trudno mówić w tym przypadku, że 28 kwietnia 1145 to pierwsza wzmianka o Przedborzu.

  

 Sporządzono go przypuszczalnie „na podstawie autentycznych zapisek klasztornych oraz inwentarza dóbr. Powodem był zapewne brak dokumentu książęcego zawierającego konfirmację nadań uczynionych na rzecz kanoników. Pozyskanie niepodważalnego świadectwa nadań stało się koniecznością w miarę upowszechniania się dokumentu w przewodzie sądowym oraz silnego nacisku rycerstwa na odzyskiwanie rozdanych wcześniej Kościołowi dóbr. Falsyfikat trzemeszeński(…) uznać trzeba za wiarygodne i cenne źródło do badania zarówno stosunków majątkowych klasztoru, zakresu własności rycerskiej około połowy XII w., jak i stosunków społecznych tego czasu– głównie elity społecznej i politycznej.”* 

Data widniejąca w falsyfikacie mogła zostać przeniesiona z jakiegoś dzisiaj nieznanego dokumentu księcia lub może odnosi się ona do któregoś z licznych wydarzeń zamieszczonych przez trzynastowiecznego fałszerza w narracji falsyfikatu z datą 1145. Kilka zanotowanych tam wydarzeń mogło odnosić się do wiosny 1145 roku.

Zdjęcie cyfrowe falsyfikatu z Trzemeszna ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Trzemesznie. Oryginalny dokument znajduje się w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie   (sygn. Dypl; Tr. 1). 

 Rzekomym wystawcą tego dokumentu, miał być książę piastowski Mieszko III Stary (1127-1202), który zmarł ok 30 lat po stworzeniu tego dokumentu. Oprócz nadań uczynionych na rzecz klasztoru przez tego władcę, wymienione są w falsyfikacie darowizny dane przez żyjących przed Mieszkiem III książąt, które książę ten ponownie zatwierdza. 

O Przedborzu dowiadujemy się z tego dokumentu, że:

„Inoulodz ecclecia beati Egidij cum duabus uillis cum thabernis, cum theloneis per ipsum fluuium, Predbor, in Sulugev, in ipso Inouoldz”

Co przetłumaczyć można, że kanonikom z Trzemeszna przekazano: "Kościół św. Idziego w Inowłodzu z dwoma wsiami z karczmami, komorami celnymi przez tę rzekę [Pilicę] w Przedborzu i Sulejowie oraz w tymże [Inowłodzu]".

Przedbórz występuje w dokumencie wspólnie z Sulejowem i Inowłodzem. W tych miejscowościach już za czasów Bolesława Krzywoustego znajdowały się komory celne (miejsca poboru ceł i myt), choć może zostały one tam umieszczone jeszcze za czasów jego poprzedników: Władysława Hermina (lata panowania 1079–1102) lub Bolesława Śmiałego (panował 1058-1079, od 1076 król) Były to miejscowości wybrane nieprzypadkowo - wszystkie znajdowały się w miejscach przepraw przez rzekę Pilicę.

 W narracji dokumentu wygląda to tak, że książę Mieszko III potwierdza, że jego ojciec Bolesław Krzywousty przekazał owe trzy miejscowości z komorami celnymi, a może ściślej dochody z nich (przede wszystkim z komór celnych), klasztorowi kanoników regularnych w Trzemesznie. Należy sądzić, że najpierw pojawiły się nadania na pograniczu wielkopolsko-kujawskim, potem książę dodał te nad Pilicą. Wniosek stąd, że Przedbórz jako punkt osadniczy zwany villa (wieś) istniał przed 1138 rokiem.

Bolesław III Krzywousty. Rys. J. Matejko

Któryś z Piastów utworzył w Przedborzu komorę celną i przy niej tabernę (karczmę, naturalna instytucja w miejscu przeprawy i poboru cła). Kto nim był? Może Śmiały lub Herman, a może ktoś wcześniej?  Z falsyfikatu płynie informacja, że Przedbórz jest starszy niż data podana w  owego rzekomego oryginału (tak nazywa się to w dyplomatyce) i to sporo, zaś informacje zawarte w  falsyfikacie ten fakt potwierdza. 

Informacje tu zawarte pochodzą z korespondencji autora z profesorem  doktorem habilitowanym*Józefem Doboszem.