Przedborskie podcienia

Układ przestrzenny zabudowy Przedborza sięga czasów średniowiecznych. Wtedy to wraz z nadaniem praw miejskich, wytyczono plan miasteczka, którego centralnym punktem był Rynek. To przy nim skupiało się główne życie miasta i jego mieszkańców. Tu odbywały się targi, jarmarki, prawdopodobnie znajdować musiała się siedziba władz miasta, czyli pierwszy w mieście Ratusz.

W jego pobliżu wybudowano świątynię. Z naroży Rynku, wybiegły uliczki, którymi w cztery świata strony, kupieckimi traktami, wędrowali handlarze, pielgrzymi, królewskie orszaki czy też pojawiające się coraz częściej, wraz z kresem I Rzeczpospolitej, wojska różnej narodowości i państwowości. 

Tygodnik "ZORZA" nr 9 z 1938 roku. 

Z biegiem lat przestrzeń wkoło Rynku zaczęto zabudowywać domami, w których mieszkali, co znakomitsi i zamożniejsi członkowie lokalnej społeczności, do której to warstwy zaliczali się bez wątpienia kupcy, którzy prowadzili w swych domach sklepy i składy. 

Plan Przedborza z zaznaczonymi sukiennicami w Rynku. "Księga Pamięci miasta Przedborza"

W związku z licznymi pożarami, jakie nawiedzały Przedbórz na przestrzeni wieków jego istnienia, zabudowa wkoło Rynku wielokrotnie zmieniała swój kształt i wizerunek. Niestety wojenny kataklizm, jaki nawiedził miasteczko we wrześniu 1939 roku, spowodował, że zniszczona została historyczna zabudowa wokół serca miasta, przez co miejsce to straciło swoją historyczną duszę. 

Szczególną ozdobę przedborskiej agory, stanowiły podcienia, zwane też sukiennicami. W swym opisie Przedborza, wyróżnił je Władysław Reymont, pisząc:

 „Główny rynek ma bardzo stare, piętrowe domy, ale nic charakterystycznego, chyba trochę arkadowych podcieni(…).” *

Usytuowane w północno  - wschodniej pierzei rynkowego placu, ciągnęły się na długości ok. 80 metrów. W chwili obecnej istnieje tylko znikoma ich część, w postaci ocalałej z wojennej pożogi, kamienicy narożnej usytuowanej przy wylocie z Rynku ul. Warszawskiej. 

Widok na przedborskie podcienia. Ok 1913 rok. 

Kamienice z podcieniem arkadowo-filarowym, nie bez powodu wybudowano w tej części Rynku. Miały one (jak sama nazwa wskazuje – „podcienia”), zapewnić cień, osłonę przed promieniami słońca, padającymi na wyeksponowane na nie kamienice. Po przeciwległej stronie, taki architektoniczny wybieg nie był już konieczny, albowiem stojące tam domy, samoistnie rzucały cień. 

Z przeprowadzonych w 1978 roku badań archeologicznych w tej części Rynku, wynika, że kamienice z arkadami, najprawdopodobniej wybudowano po roku 1834. W tym bowiem roku, miasto nawiedził olbrzymi pożar, który na tyle skutecznie zniszczył zabudowę, iż zmusiło to władze, do odbudowy Przedborza, na podstawie specjalnie w tym celu opracowanego w roku 1835, projektu architektonicznego, nowej regulacji miasta, którego autorem prawdopodobnie był Henryk Marconi (1792-1863), architekt pochodzący z Włoch. Ten sam który zaprojektował podcienia Rynku Staromiejskiego w Łodzi.

Podcienia w Rynku Staromiejskim w Łodzi

Projekt regulacji Przedborza z 1835roku, niestety, niezachowany do naszych czasów, obejmował też budowę kamienic z podcieniami. Powstały one na miejscu spalonych w 1834 roku domów, wybudowanych tam na przełomie XVII i XVIII wieku, a których to budowa związana była z restauracją miasteczka po pożarze w roku 1638 i zniszczeniach z czasów Potopu szwedzkiego (1655-1660), który tragicznym piętnem odbił się na Przedborzu. 

Wykopy z 1978 roku, w głębszej, a co zatem idzie starszej warstwie archeologicznej, datowanej właśnie na przełom wieków XVII i XVIII, odsłoniły w interesującej nas części Rynku, fundamenty po domach oddzielonych od siebie, tzw. miedziuchami, czyli bardzo wąskimi uliczkami, które przebiegały w granicach działek, na których stały zabudowania. 

Zwartą, ciągłą zabudowę, w postaci kamienic z podcieniami, znaną nam ze zdjęć z początku XX wieku, nadano zabudowie tego kawałka Rynku, dopiero w trakcie odbudowy tej części miasteczka po wspomnianym już pożarze z dnia 5 sierpnia 1834r. Potwierdziły to badania archeologiczne, które ujawniły wspólną, połączoną z zachowaną kamienicą na rogu ul. Warszawskiej, ławę fundamentową, wraz z fundamentami ścianek działowych, na których do września 1939 roku, stały przedborskie kamienice z podcieniami. 

Widok na Rynek z podcieniami. Ok 1910 rok

Tak więc, istniejąca kamienica podcieniowa, pochodzi z końca I połowy XIX wieku. Piętrowa, połączona z kamienicą przy ul. Warszawskiej, posiada 

„(...)przyziemie z podcieniem arkadowo-filarowym, sklepieniem kolebkowo-krzyżowym; wewnątrz pierwotnie sklepiona sala na całą szerokość budynku (…). Pod domem piętrowe sklepione piwnice.”**

Sklepienia 

  Daje nam to wyobrażenie o całości budowli, którą możemy oglądać na fotografiach, z I połowy XX wieku. Stanowiła ona konstrukcję murowaną, dwukondygnacyjną, o wysokich i licznych łukach, tworzących długi chodnik podcieniowy. 

Chodnik podcieniowy. Stan sprzed II wojny. 

Parter kamienic pełnił funkcje typowo handlową i usługową. Mieściły się tam, składy, sklepy, warsztaty rzemieślnicze. Górna kondygnacja, była przeznaczona do zamieszkania.

Widok współczesny

Z 26 arkad zachowały się tylko 4. Reszta uległa zniszczeniu we wrześniu 1939 roku, kiedy to przeważającą część Przedborza, Niemcy zamienili w gruzowisko i pogorzelisko. 

Widok na spalone w 1939 roku miasto

Podczas okupacji, Niemcy nakazali rozbiórkę ruin zburzonych domów i kamienic. Dzieło zniszczenia zostało dopełnione. Trzy pierzeje ruin wokół Rynku w tym większa część podcieni, zostały zostały rozebrane.

Podcienia w gruzach. Fot. Brylski. Udostępnił P.Grabalski

Po historycznej zabudowie Rynku pozostała pustka. W czasach powojennych nie podjęto się dzieła odbudowy zniszczonego układu urbanistycznego. Miejsce w którym stały kamienice z podcieniami zionie pustką. Aż się prosi o to, aby odrestaurować, przynajmniej tą połać Rynku w jego historycznym stylu.

Z: "Miasteczka polskie jako zagadnienia urbanistyczne", K. Wejchert, 

wyd. Ministerstwo Odbudowy Narodowej , 1947 r.

Ocalała część kamienicy z podcieniami została w latach 70 wyremontowana. W latach 1986 - 1998 mieściło się w niej Społeczne Muzeum Ludowe. W roku 1988, na jednym z filarów umieszczono tablicę pamiątkową, poświęconą pochodzącemu z Przedborza , wybitnemu rzeźbiarzowi Marianowi Wnukowi. 

Stan przed i w trakcie remontu.

W zachowanej części kamienicy, jej ozdobą są podpory balkonowe zakończone płaskorzeźbami przedstawiającymi lwie głowy. 

Zdjęcia z widokiem na podcienia z roku 1914:

Na podstawie:

* "Pielgrzymka na Jasną Górę", rok wydania 1895;

** "Katalog zabytków sztuki w Polsce", tom III Województwo kieleckie, zeszyt 5 Powiat konecki, Warszawa 1958

1. "Miasteczka polskie jako zagadnienia urbanistyczne", K. Wejchert, wyd. Ministerstwo Odbudowy Narodowej , 1947 r.

2."Przedbórz – studium historyczno – urbanistyczne do planu zagospodarowania przestrzennego miasta", W Kalinowski, maszynopis, Warszawa 1960 rok. 

3.„Zniszczona przestrzeń rynku w Przedborzu nad Pilicą. Dzieje kształtowania się (XVII - XX w.), możliwości odtworzenia”, T. Poklewski-Koziełł, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, rok: 1998, T. 43

4."Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w sierpniu 2002 roku na Rynku w Przedborzu, woj. łódzkie", w: Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne, t. VIII/2002-2003, Janusz Pietrzak. 

5. "Jak wyglądały domy w dawnych miastach polskich" , Czesław Thullie. Lwów 1914.