Badania archeologiczne u zbiegu ulic Mostowej i Krakowskiej w Przedborzu przeprowadzone w 1996 roku

W drugiej połowie października 1996 roku na działce gdzie zbiega się ulica Mostowa z Krakowską w związku z planowaną tam budową budynku o przeznaczeniu mieszkaniowo – handlowym, przeprowadzono badania archeologiczne.

  Kierownikiem badań oraz autorem poniższego opracowania opisującego przeprowadzone badania archeologiczne był Pan Aleksander Andrzejewski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Instytucją finansującą badania był Urząd Wojewódzki w Piotrkowie Trybunalskim przy współudziale Urzędu Miejskiego w Przedborzu, który udostępnił pracowników przy pomocy których wykonano prace.

Badany obszar zajmował powierzchnię ok. 100m2. W trakcie tych prac dwa wykopy archeologiczne oraz nadzorowano prace związane z wykarczowaniem dużej topili rosnącej pomiędzy wykopami. Zgromadzono zbiór ruchomego materiału zabytkowego zawierający 3068 zabytków, ujętych w 123 pozycje inwentarzowe. W wykopach zarejestrowano relikty fundamentów 3 budynków. Relikty budynku, które odkryto w wykopach nr I i II oraz pod topolą datowano na wiek XVII. Drugi budynek funkcjonował od przełomu XVIII i XIX w. do przełomu XIX i XX wieku.

Lokalizacja wykopów

 Trzeci budynek, także odkryty w tym wykopie funkcjonował na początku XX wieku i nastawiony był na budynek nr 2. Skromne pozostałości odkrytych fundamentów nie pozwoliły na określenie rzutu budowli ani ich funkcji.

Opis wykopów.

Wykop I

Prostokątny, o wymiarach 4x4,5 m zlokalizowano przy północnej ścianie budynku restauracji Parkowa, tak, że krótszy bok wykopu przylegał do ściany budynku. Wielość wykopu ograniczona była od strony południowej ścianą restauracji. Od strony wschodniej limitowana natomiast wielkością terenu przeznaczonego do badań, od strony północnej zaś dużą topolą, której korzenie uniemożliwiły prowadzenie metodycznych badań. Od strony zachodniej teren ograniczała znajdująca budka z lodami. W wykopie tym odkryto relikt fundamentu z kamieni eratycznych i łamanego kamienia wapiennego na zaprawie wapiennej, częściowo „tynkowany” zaprawą wapienną o przebiegu północ – południe.

Obserwowany w wykopie układ stratygraficzny to w zasadzie nawarstwienia o charakterze zasypiskowym, od strony wschodniej reliktu fundamentu, tj. od wnętrza budynku o znacznej miąższości, jednak nietworzących jednoznacznych układów stratygraficznych. W narożniku północno-wschodnim wykopu stwierdzono niewielką warstwę spalenizny w warstwie pomarańczowej polepy, która stanowić mogła poziom użytkowy pomieszczenia ograniczonego opisanym wyżej murem. W trakcie prac wykopaliskowych znaleziono duże ilości ruchomego materiału zabytkowego ( razem 1315 okazów), który głównie stanowiły ułamki naczyń glinianych (1051 okazów).

Wykop II

W kształcie trapezu o wymiarach 14,5m ( bok południowy), x12m (bok zachodni ) x6m (bok północny) x7m (bok wschodni), zlokalizowano przy zbiegu ulic Mostowej i Krakowskiej w odległości 11 metrów na północ od budynku restauracji i 12m na zachód od bloku mieszkalnego przy ulicy Mostowej 4. Kształt wykopu limitowany był istniejącą zabudową wspomniana już topolą i potrzebami badawczymi.

W wykopie tym pod cienką warstwą darni i niewielkimi warstwami o charakterze niwelacyjnym od strony zachodniej natrafiono na warstwy piasku. W centralnej części wykopu natrafiono na duże kamienie polne i kamienie wapienne, których układ nie pozwala stwierdzić tu reliktów murów.  W pozostałej części wykopu odsłonięto relikty fundamentów ścian nośnych i podziałów wewnętrznych dwóch budynków na podłożu skały wapiennej. Jeden z budynków, o zachowanych reliktach fundamentu ściany zachodniej i być może częściowo zachowanym relikcie fundamentu ściany południowej. Relikty fundamentów wykonanych z kamieni eratycznych i wapiennych tworzyły prostokąt o wymiarach zewnętrznych 5x4m przy czym ta ostatnia wielkość wynika z wielkości wykopu badawczego. Ściana południowa wyżej opisywanego budynku została zniszczona przez drugi młodszy budynek, którego relikty odsłonięto w narożniku południowo – wschodnim wykopu. Odkryto tutaj bardzo słabo zachowane relikty podwalin ścian zewnętrznych i działowych, wykonanych z kamieni i cegły „palcówki”. Znajdowały się tutaj trzy pomieszczenia (nr 1 od południa, nr 2 od północnego wschodu i nr 3 od północnego zachodu).  Z których jedno (nr 2), ze względu na rodzaj wyeksplorowano ruchomego materiału zabytkowego, spełniało niewątpliwie funkcje kuchenne.

W trakcie eksploracji wykopu odkryto duże ilości ruchomego materiału zabytkowego (razem 2860 okazów),  z czego 1315 to ułamki naczyń glinianych.

Wykop III

Wykop ten powstał przy usuwaniu pnia topoli ściętej ze względów BHP i zajmował teren pomiędzy wykopami I i II. Układ warstw był analogiczny z zarejestrowanymi w badanych wykopach. Odkryto tutaj także dalszy przebieg reliktu fundamentu zarejestrowanego w wykopie I w kierunku północnym o około 2 m. Następnie odsłonięto relikt fundamentu wykonanego w technice analogicznej o przebiegu z zachodu na wschód, będący pozostałością północnej ściany budynku. Niestety nie odkryto narożnika, który został zniszczony albo w trakcie sadzenia drzewa, albo w trakcie rozbierania ścian badanej budowli. Z wykopu tego pozyskano niewielką ilość ruchomego materiału zabytkowego.

Analiza ruchomego materiału zabytkowego

W trakcie badań, jak już wspomniano, zgromadzono bogaty zbiór ruchomego materiału zabytkowego liczący 3 068 okazów ujętych w 123 pozycjach inwentarzowych. Wydzielono w nim 2229 ułamków ceramiki naczyniowej, 180 fragmentów kafli piecowych, garnczkowych i płytowych, 16 okazów ceramiki budowlanej, 320 fragmentów szkła naczyniowego i okiennego, 75 przedmiotów metalowych, 228 destruktów kości zwierzęcych oraz fragmenty polepy i żużla.

 Zabytki zgromadzone podczas tych badań wymagają solidnych analiz porównawczych. Jednak można przedstawić ich wstępna charakterystykę.

Najliczniejszą grupę zabytków stanowią fragmenty naczyń glinianych. Znalazły się też fragmenty naczyń fajansowych i porcelitowych talerzy i kubków. Następny zbiór zabytków to ułamki kafli piecowych, z których większość znalezionych fragmentów są polewane na biało.

Jako osobną kategorię zabytków wydzielono ułamki ceramiki budowlanej, na którą złożyły się gąsiory i dachówki ceramiczne, a także niewielką liczbę cegieł „palcówek”. Znaleziono również 1 egz. dachówki kamiennej. Znaczną grupę stanowił też zbiór 320 ułamków szkła okiennego i naczyniowego, np. całe butelki do wina i piwa ( jedna z nich z browaru „Anstadta”) oraz naczynia apteczne. Przedmioty metalowe zostały odnalezione w ilości 75 sztuk. Obok gwoździ, zawiasów, znaleziono noże, łyżki, kółka, grot żelazny i szereg przedmiotów silnie skorodowanych o niemożliwej do określenia funkcji.

Odnaleziony materiał ruchomy znaleziony w wykopach należy datować w przedziale czasowym od wieku XVII do wieku XX.

Podsumowanie badań i wnioski konserwatorskie

Przechodząc do podsumowania wyników badań przeprowadzonych w Przedborzu w 1996 roku należy stwierdzić, że pomimo swej fragmentaryczności przyniosły one ciekawe efekty. W badanych wykopach odkryto relikty fundamentów 3 budynków. Dwa z nich wykonane zostały z kamienia wapiennego i kamieni eratycznych na zaprawie wapiennej. Budynek zarejestrowany w wykopach I i II, ze względu na ruchomy materiał zabytkowy pozyskany z warstw dochodzących do reliktu, można datować na wiek XVII. Warstewka spalenizny w warstwie polepy sugeruje, że budynek mógł ulec spaleniu i w takim przypadku można wiązać koniec jego funkcjonowania z okresem zniszczeń spowodowanych w trakcie wojen szwedzkich w XVII wieku.

Natomiast budynek odkryty fragmentarycznie w wykopie II funkcjonował w przedziale czasowym od XVIII wieku (może początku XIX w.) do przełomu XIX i XX w. Kiedy to został zniszczony w trakcie wznoszenia młodszego budynku odkrytego w wykopie nr II. Ten ostatni funkcjonował jeszcze w początkach XX wieku.

Budowa budynku na miejscu przeprowadzonych prac archeologicznych. Stan w 1999 roku. Fot. J. Zimny

 Osobną sprawą jest na pewno niedostatek przeprowadzonych badań jest ich fragmentaryczność. Z naukowego punktu widzenia powinny zostać podjęte dalsze, najlepiej o charakterze szeroko płaszczyznowym, które pozwoliłby rozpoznać w pełni zaledwie odkryte relikty infrastruktury starego miasta w Przedborzu.  Badaniami takimi powinno zostać objęte całe „stare miasto”, gdyż tylko taki model prac pozwoli na daleko idące interpretacje i stworzy możliwość rekonstrukcji miasta w średniowieczu (którego elementów w trakcie tegorocznych prac nie stwierdzono), nowożytności i współczesności.

Powojenne przebudowy znacznie zmieniły charakter Przedborza i tylko badania o charakterze archeologiczno – architektonicznymi pozwolą wykreować dokładny obraz miasta, jest znany tylko ze źródeł ikonograficznych. Badania takie pozwolą również na opracowanie modelu rozwoju przestrzennego miasta o niezaprzeczalnych walorach historycznych, co niewątpliwie przyczyni się także do rozwoju współczesnego miasta.