Widoma[1] to historyczna i urzędowa nazwa części miasta Przedborza położonej na lewym brzegu Pilicy, od północy sąsiadującej z Wolą Przedborską, od zachodu i południa zamkniętej w granicach miasta, od strony wschodniej ograniczonej linią rzeki Pilicy.
Widoma to również nazwa dwóch wsi w Polsce: jedna z nich położona jest w Małopolsce w powiecie krakowskim, w gminie Iwanowice, inna w woj. świętokrzyskim w powiecie kieleckim, w gminie Strawczyn, a także nazwa części wsi Mierzeń w powiecie myślenickim w woj. małopolskim i wsi Brzyna w powiecie nowosądeckim, również woj. małopolskie. Istnieje też nazwa Pod Widomą jako część wsi Libertów, w gminie Mogilany w powiecie krakowskim, woj. małopolskie[2]. Nazwę tą nosi także przełęcz w Beskidzie Wyspowym, czy wzgórze na Wyżynie Olkuskiej[3].
Co oznacza nazwa „Widoma”? Trudno udzielić jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie.
Mikołaj Rudnicki utożsamia tą nazwę z położeniem nad rzeką Pilicą, czyli nad wodą. Przytacza on bardzo wiele nazw rzecznych i wodnych znajdujących się na ziemiach polskich, czeskich czy ruskich, których rdzeniem jest *vid- czy *ved-. Po dodaniu do nich sufiksów tworzyły się nazwy miejscowe, takie jak m.in. Widoma właśnie. Rdzenie takie jak vid- czy ved- w dalekiej przeszłości wykazywały jakieś elementy znaczeniowe, które wiązały je z wodą. Wiele nazw miejscowych z w/w rdzeniami są pozostałościami po pierwotnych nazwach, płynących lub stojących wód: strug, rzeczek czy jezior, które to nazwy uległy dla tych wód zapomnieniu, lub wody te już w tych miejscach nie istnieją.
Nazwy takie jak Widoma, oznaczać miały rozwidlenie wód, miejsca w których spotykały się i wpadały do siebie cieki wodne, widły „kąt z dwóch rzek, zlewających się”. Patrząc na zachowanie XVIII- i XIX-wieczne mapy Przedborza, widać wyraźnie, że rzeka nie płynęła w tym miejscu jednorodnym korytem, ale rozdzielała się, tworząc odnogę oraz rozlewiska na swym lewym brzegu, przemieniając teren w wilgotny i grząski, z czego autor rozprawy też wywodzi dowód na poparcie znaczenia, jakie niosą takie nazwy jak Widoma.
 |
| Fragment mapy "Plan folwarku Woli Przedborskey i Widomy" z roku 1821. ZDP kart. gub. radomskiej, sygn. 181, AP w Radomiu. |
Mapa w całości do obejrzenia dostępna jest TUTAJ
Widoma, czyli teren „widny”, jednak nie w znaczeniu słowa jasny, przejrzysty z panoramą na okolicę, lecz „pole wilgotne, trzęsawiskowe, skutkiem tego miękkie, plastyczne, na którym znać tropy, ślady, ponieważ zwierzę przechodzące przez nie, zapada się nieco w gruncie i pozostawia wyraźne odbicie swoich odnóży”. Upatrywać, zatem należałoby też w znaczeniu nazwy Widomy przedborskiej, terenu bagiennego, na którym są trzęsawiska czy moczary[4]. Nadwodne położenie dało nazwę tej części miasteczka. Wpływ rzeki na krajobraz i historię Widomy widzieli także mieszkańcy Przedborza. Jak np. Marian Najmrodzki:
„Jak się okazało, Pilica miała zasadniczy wpływ nie tylko na kształt tamtejszego krajobrazu i nadrzecznego klimatu. Bo też wartki nurt rzeki, zrywając tamy i wywołując częste powodzie, doprowadził do ucieczki fabrykantów z miasta i upadku manufaktury. Pozostało (…) piętno „Widamy” jako tej brzydkiej, biednej i spowitej wilgocią części miasta.”[5]
Ścisły związek tego miejsca z położeniem w miejscu o obfitości wody, potwierdza też druga historyczna nazwa zachowania w mianie nadanym jednej z ulic, czyli ulicy Trytwa - biegnącej przez Widomę od mostu do skrzyżowania z ulicami Piotrkowską, Leśną i Częstochowską. Trytwa to wyraz pochodzący z języka niemieckiego, oznaczający nic innego jak groblę, nasyp, na których znajdowała się droga, wyniesiona ponad mokradła i rozlewiska wody.[6]
Inaczej nazwę Widoma interpretuje prof. Irena Jaros[7]. Jej zdaniem nazwa ta:
„(…)oznacza tyle samo co "miejsce, które dobrze widać, czyli widoczne", powstała prawdopodobnie w wyniku elipsy słowa "wieś, osada" w wyrażeniu : "wieś, osada widoma", czyli 'dobrze widoczna'. Po opuszczeniu wyrazu "wieś, czy osada" określenie: widoma stało się nazwą własną. Jest to forma dawnego imiesłowu czasu teraźniejszego biernego (prasłowiańskie *vidomъ 'taki którego można widzieć', powstała od czasownika psł. *viděti 'widzieć’).”[8]
Tak właśnie nazwę tą tłumaczy się w samym Przedborzu[9]. Natomiast jako mylne chyba trzeba przyjąć tłumaczenie prof. Zygmunta Wnuka, który nazwę Widoma, przekłada na pochodzącą od „dobrej wiadomości”[10].
Z Widomy wybiegały trakty handlowe do Poznania i Torunia przez Piotrków, oraz na Radomsko, i dalej na Wrocław, a od czasów nowożytnych przebiegać zaczął drogą w kierunku na Wielgomłyny szlak pielgrzymkowy pątników udających się na Jasną Górą w Częstochowie. Kierunki szlaków zawierają się w nazwach ulic położonych na Widomie: wymienione już Piotrkowska i Częstochowska, a także Radomszczańska, czy Korycińska prowadząca do wsi Korytno.
W dostępnych dokumentach nazwa Widoma pojawia się w lustracji starostwa przedborskiego z 1765 roku. Nie występuje jednak jako nazwa terenu położonego za rzeką, ale jako nazwa karczmy, stojącej za mostem „o dwóch izbach z komorami wiezna pod dachem”[11], o której lustratorzy w ponad ćwierć wieku później napisali, jako o spustoszonej tak, „że ledwie mieszkalną być może”[12]. Karczmy wjezdne, czyli z zajazdami, posiadały miejsce do noclegu oraz stajnie i budowane były przy często użytkowanych szlakach podróżnych[13].
Może zatem Widoma jako nazwa topograficzna pierwotnie oznaczała karczmę, jako budynek dobrze widoczny, a później osadę (wieś), koło niej powstającą? Tak jak to miało miejsce, w powiecie miechowskim w woj. małopolskim, gdzie późniejsza wieś przyjęła nazwę od istniejącej w XVIII wieku karczmy Widoma[14].
W zachowanych księgach metrykalnych parafii Przedbórz (od roku 1768), nazwa „Widoma Taberna” pojawia się pod datą 23 sierpnia 1775 roku, w akcie urodzenia Skibińskiej Rozalii[15], oraz akcie zgonu Franciszki Kazubskiej w 1777 roku – „Widoma za mostem karczma”[16]. Widoma widnieje także w akcie urodzenia Marianny Ochydzkiej w 1776 r., a jako jej ojciec chrzestny wymieniony jest Joachim Kazubski mieszkaniec Widomy[17]. Natomiast w roku 1768, wymienione jest „Zamoście”, w odniesieniu do folwarku znajdującego się za mostem na Woli: „Pr[e]adium Przedborum dictum Zamoście”, czyli „folwark przedborski zwany Zamoście”[18]. Nazwa Widoma pojawia się też na mapie z roku 1791[19].
 |
| Fragment "Mappy Szczegulnej Woiewodztwa Sandomierskiego Zrządzona Z Innych Wielu Mapp Mieyscowych Tak Dawniey Jak I Swiezo Odrysowanych Tudziesz Goscincowych I Niewątpliwych Wiadomosci, Wszystko Według Reguł Graficznych i Obserwacyi Astronomicznych z 1791 roku autorstwa Karola Perthéesa", w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. |
____________________________________________________
[1] Czasami spotyka się nazwy „Widama” , „Widawa”.
[2] Obwieszczenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 4 sierpnia 2015 roku w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części, Dziennik Ustaw pozycja 1636, Warszawa 19.10.2015, str. 1654 i 2332.
[3] Wikipedia hasło „Widoma”.
[4] M. Rudnicki, Wda i Wisła,[w:] Slavia Occidentalis, tom VI, Poznań 1927.
[5] K. Najmrodzka, Jak rzeka podczas wojny podzieliła Przedbórz. Refleksje antropologiczne, [w:] Miasto po obu brzegach rzeki- różne oblicza kultury, Warszawa 2007.
[6] P.Grabalski, Ul. Trytwa - skąd taka nazwa?, www.przedborz.com.pl dostęp. od 08.02.2015.
[7] Irena Jaros - prof. nadzw. dr habilitowana, pracownik Zakładu Dialektologii Polskiej i Logopedii Zakładu Uniwersytetu Łódzkiego, w latach 1989-1996 była pracownikiem Katedry Historii Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej UŁ.
[8] Korespondencja autora z panią prof. Ireną Jaros (e-mail z dnia 14.02.2018r.)
[9] T. Michalski, Klimaty dawnego Przedborza i okolic, Przedbórz 2013.
[10] Z. Wnuk, Ścieżka przyrodniczo – historyczna w Przedborzu, Przedbórz-Moszczenia 1998.
[11] AGAD w Warszawie, Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII , Lustracya Woiewodztwa Sandomirskiego Powiatow Radomskiego, Ziemi Stężyckiey Opoczynskiego y Chęcinskiego 1765, star. Przedborskie (k. 122v-126v), syg.36.
[12] H. Madurowicz-Urbańska, „Lustracja województwa sandomierskiego 1789”, tom I, Wrocław 1965.
[13] T. Broniewski, Historia architektury w zarysie, Wrocław 1959.
[14] K. Rymut, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1967.
[15] www.familysearch.org, Indeks aktów urodzin, zgonów i małżeństw parafii Przedbórz 1768-1794, karta 81.
[16] jak wyżej k. 97.
[17] jak wyżej k. 88.
[18] jak wyżej k.1.
[19] Mappa Szczegulna Woiewodztwa Sandomierskiego Zrządzona Z Innych Wielu Mapp Mieyscowych Tak Dawniey Jak I Swiezo Odrysowanych Tudziesz Goscincowych I Niewątpliwych Wiadomosci, Wszystko Według Reguł Graficznych i Obserwacyi Astronomicznych z 1791 roku autorstwa Karola Perthéesa, w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz