Przedmieście Widoma, cz 2 - przynależność terytorialna i włączenie do Przedborza

W czasach I Rzeczpospolitej Widoma wchodziła w skład niegrodowego starostwa przedborskiego i przynależał do folwarku starościńskiego na Woli Przedborskiej (wymienianej w rejestrach podatkowych w latach 1527-1530 i 1576).

 Nie podlegała zatem pod jurysdykcję samorządu miejskiego. Ponadto, przed rozbiorami administracyjnie znajdowała się w granicach województwa sieradzkiego, podczas gdy reszta części składowych starostwa, oraz miasto Przedbórz, było częścią województwa sandomierskiego. Naturalną granicą między dwoma wymienionymi województwami była rzeka Pilica.[1]

Koniec XVIII wieku przyniósł zmiany granic Rzeczpospolitej. Na skutek rozbiorów w 1793 roku Królestwo Prus zagarnęło zachodnie województwa Polski, poszerzając obszar swego panowania po Pilicę, która od tego momentu na 16 lat stanie się rzeką graniczną między państwami. Były to bardzo burzliwe czasy dla całego kontynentu europejskiego, dlatego zmiany przynależności terytorialnej następowały dość szybko:

1793 – granica między Królestwem Prus a Rzeczpospolitą (II rozbiór);

1795 – granica między Królestwem Prus a monarchią Habsburgów (III rozbiór Polski);

1807 – granica między Księstwem Warszawskim a monarchią Habsburgów (wojny napoleońskie)

1809 – tereny III zaboru austriackiego włączone zostają do Księstwa Warszawskiego ( wojna polsko-austriacka). 

1815 - utworzenie Królestwa Polskiego pod berłem carów (kongres w Wiedniu). 

Po II rozbiorze Widoma weszła w skład nowo utworzonej prowincji o nazwie Prusy Południowe ze stolicą w Poznaniu, departamentu łęczyckiego od 7 kwietnia 1793, a od 25 maja 1793 piotrkowskiego, powiatu radomszczańskiego. Prusacy na Widomie założyli izbę celną, wspomnianą m.in. w akcie ślubu Wojciecha Reycha i Anny Chmielewskiej w 1795 roku[2]. 

Granica na rzece Pilicy między Królestwem Prus a Monarchią Habsburgów. Mapa Prus Południowych
Davida von Gilly wykonana w latach 1802-1803. Całość mapy dostępna jest TUTAJ

 

 W tym samym roku nastąpiła reorganizacja podziału administracyjnego i w miejsce powiatu piotrkowskiego utworzono departament kaliski. Stan taki zachowany został po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Na skutek upadku Napoleona na kongresie wiedeńskim dochodzi do likwidacji Księstwa Warszawskiego i po korekcie granic na jego miejsce powołano do życia Królestwo Polskie z carem rosyjskim, jako jego królem. Ten wprowadził nowy podział kraju. Widoma znalazła się wówczas w województwie kaliskim, w obwodzie piotrkowskim, w powiecie radomszczańskim. 

Zespolenie Widomy z Przedborzem w jeden organizm administracyjny i miejski nastąpiło w roku 1823, kiedy to postanowieniem z dnia 25 listopada, gen. Zajączek, będący namiestnikiem Królestwa Polskiego w imieniu cara Rosji i króla Polski – Aleksandra I, osadę Widoma wyłączył z woj. kaliskiego i wcielił ją, do powiatu koneckiego, obwodu opoczyńskiego w woj. sandomierskim, jako przedmieście miasta Przedbórz. Wyłączeniu z woj. kaliskiego do woj. sandomierskiego uległa też Wola Przedborska. W tym samym postanowieniu, włączono do woj. sandomierskiego Starą Wieś i Żeleźnicę, które leżały w granicach woj. krakowskiego ze stolicą w Kielcach. 

Zmiany te miały na celu konsolidację w jednej jednostce administracyjnej całej ekonomii przedborskiej, która była pozostałością po starostwie przedborskim sprzed roku 1795. Niestety nie zachował się oryginał tego postanowienia. Spłonął on wraz z wieloma innymi cennymi dokumentami podczas powstania warszawskiego w 1944 roku[3]. Na szczęście jednak zachował się jego odpis z roku 1827, wykonany na okoliczność protestu wniesionego przez Wojciecha Lange[4] w sprawie przyłączenia gminy żydowskiej z Widomy, do gminy żydowskiej przedborskiej. Z dokumentów dotyczących tej sprawy wynika, że Żydzi tworzyli swą gminę na Widomie od przełomu XVIII i XIX wieku, oraz, że mieli tam swoją synagogę[5]. 

Odpis postanowienia o włączeniu Widomy do Przedborza.
Ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

Ogłoszenie o scaleniu Widomy z Przedborzem, ukazało się też w Dzienniku Urzędowym Województwa Sandomierskiego[6].

"Dziennik Urzędowy Woj. Sandomierskiego", nr 45 z 1823 r.
Skan ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie.

W Imieniu Nayiaśnieyszego
Aleksandra I
Cesarza Wszech Rosji, Króla Polskiego
Namiestnik Królewski w Radzie Stanu
Na uczynione Nam od Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji pod dniem 11 m[miesiącem] 6(?) nr 329/1126 przedstawienie, jak dotychczasowy pomiędzy trzy Województwa podział Ekonomii Przedbórz niedogodnym jest i dla dobra służby publicznej i dla samych tejże Ekonomii mieszkańców postanowiliśmy

Artykuł I
Osada Widoma zwana na lewym brzegu rzeki Pilicy naprzeciw miasta Przedborza położona, odłącza się od Województwa Kaliskiego Obwodu Piotrkowskiego Powiatu Radomskiego[7] do Województwa Sandomierskiego Obwodu Opoczyńskiego Powiatu Koneckiego i wciela się do miasta Przedborza jako jego przedmieście.

Artykuł 2
Folwark Wola Przedborska zwany do Ekonomii Rządowej Przedbórz należący odłącza się także od Województwa Kaliskiego Obwodu Piotrkowskiego Powiatu Radomskiego a wciela się do Województwa Sandomierskiego Obwodu Opoczyńskiego Powiatu Koneckiego.

Artykuł 3
Wsie Żeleźnica i Stara Wieś do Ekonomii Rządowej Przedbórz należące odłącza się od Województwa Krakowskiego Obwodu i Powiatu Kieleckiego a wciela się również do Województwa Sandomierskiego, Obwodu Opoczyńskiego , Powiatu Koneckiego.
Wykonanie niniejszego postanowienia Komisjom Rządowym w czem do której należy polecamy.
Działo się w Warszawie na posiedzeniu Rady Administracyjnej dnia 25 listopada 1823 roku.

Minister Spraw Wewnętrznych i Policji
T. Mostowski
 Zajączek

Raport z Wydziału Administracyjnego Komisji woj. kaliskiego o włączeniu Widomy do Przedborza.
Ze zbiorów AGAD w Warszawie sygn. KRSW 7027.

---

[1] Atlas historyczny Polski. Województwo sandomierskie pod koniec XVI wieku, pod redakcją W. Pałuckiego, część II, Warszawa 1993.

[2]  www.strychalskich.pl, Indeks aktów stanu cywilnego parafii Przedbórz. 

[3] Korespondencja autora z AGAD w Warszawie.

[4] W. Lange (1783-1830) inspektor generalny robót wodnych, profesor UW, dzierżawca Ekonomii Przedborskiej, budowniczy i współwłaściciel fabryki sukienniczej na Widomie w Przedborzu. Zobacz: www.psbprzedborz.pl , www.ipsb.nina.gov.pl

[5] AGAD w Warszawie, Akta tyczące się gminy starozakonnych okręgu na Przedmieściu Widoma Przedborska w guberni radomskiej, 1827-1860, sygn. 1532.

[6] Nr 45, z dnia 21 grudnia 1823 roku, str. 647.

[7] Chodzi o powiat radomszczański.