Przedbórz za Jagiełły

 Władysław II Jagiełło (ok. 1362 – 1434), wielki książę litewski, król Polski, to władca związany z Przedborzem. Urodził się, ze związku Olgierda, wielkiego księcia litewskiego z dynastii Giedymina, i jego drugiej żony Julianny. 

 Z rodziców tych, Władysław posiadał czternaścioro rodzeństwa. Jego litewskie imię brzmiało Jogaila. Imię Władysław otrzymał podczas chrztu w 1386r. Po śmierci ojca, objął tron książęcy na Litwie, a po zawarciu unii z Polską, przyjęciu chrztu i ślubie z królem Polski Jadwigą Andegaweńską (ok.1374-1399), koronowany został na króla Polski w 1386 r. Zwycięski wódz bitwy, stoczonej pod Grunwaldem w 1410r., przez wojska polsko – litewsko – ruskie z zakonem krzyżackim.

 W związku z objazdowym stylem sprawowania władzy, bardzo często odwiedzał Przedbórz, należący wówczas do starostwa chęcińskiego w województwie sandomierskim. Udokumentowanych jest trzynaście jego pobytów w tej miejscowości. Co nie znaczy, że nie było ich więcej. Przedbórz leżał bowiem, na jednej ze stałych tras królewskich podróży. Jedną z pierwszych takich wizyt, był pobyt z 1388 r. Wydał wtedy przywilej dla mieszkańców niedalekiego Sulejowa.

Przywilej wystawiony 1 maja 1388 r. w Przedborzu przez Władysława II dla cystersów w Sulejowie.
AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 3391. 

 Dla samego miasta, najważniejszą wizytą króla Jagiełły, była ta z 1405r., kiedy to 2 kwietnia, przychylając się do próśb jego mieszkańców, wystawił dla miasta przywilej lokacyjny, oparty na prawie magdeburskim, pragnąc tym samym dopomóc w dźwignięciu miasteczka z groźnego pożaru. Niestety poza wzmianką o pożodze , tym, że prawa nadane miastu wzorowano na tych, które dano Chęcinom, oraz listą świadków, niewiele ów dokument wnosi informacji o samym mieście. Nie wymienia też imienia zasadźcy , który z reguły zostawał dziedzicznym wójtem w lokowanej miejscowości. Pierwszym znanym z imienia wójtem przedborskim, był Marcin, który w roku 1424, odkupił od właściciela Rączek część lasu przy drodze z tej wsi do Pratkowic.

 Przedborzanie uzyskali immunitet sądowy, zwalniający ich od władzy sądowniczej królewskich urzędników. Od tamtej pory, sądy nad nimi mógł sprawować jedynie wójt z ławnikami. Sądy sprawowane miały być, wedle prawa ustanowionego w Magdeburgu. Tam też, przysługiwało prawo do odwoływania się od wyroków sądów miejscowych. Sam wójt odpowiedzialny był przed sądem królewskim. Mieszczanie uzyskali tym samym szeroką autonomię, pozwalającą na rozwój zalążka miejscowego samorządu. 

List rajców przedborskich do rajców toruńskich. Pierwsza połowa XV w.
AP w Toruniu, Akta miasta Torunia, sygn. 69/1/0/1/1231

 Dokument lokacyjny, spisany został przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja z Kurowa, który był jednocześnie królewskim kanclerzem. Wśród świadków obecnych przy nadaniu praw miejskich, figurują w dokumencie: Jan z Tęczyna- kasztelan i starosta krakowski; Mikołaj Białucha kasztelan wojnicki; Piotr Szafraniec podkomorzy krakowski; Piotr z Fałkowa łowczy sandomierski; Żegota z Pisar - chorąży krakowski; Zbigniew herbu Zadora, marszałek królestwa. Oryginalność dokumentu, poświadczona została pieczęcią królewską, przedstawiającą władcę w majestacie. Akt przechowywany jest obecnie w archiwum Biblioteki Czartoryskich w Krakowie.

Akt nadania praw miejskich dla Przedborza, wydany przez króla Władysława II, 2 kwietnia 1405 r.
Archiwum Narodowe w Krakowie.

 Wtedy też zapewne król podjął decyzję, o rozbudowie założenia obronnego, które wzniósł w Przedborzu Kazimierz III Wielki (1310-1370). Powiększono jego obszar i całość otoczono murem obronnym, wykonanym z miejscowego kamienia piaskowego. Wewnątrz murów postawiono nowe pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. Kazimierzowską fortalicję, rozbudowano wtedy w dość obszerny zamek, który zajmował nadpilickie wzgórze, zamknięte między ulicami Mostowa, Podzamcze i Konecka, o terenie obejmującym ok. 2 300 m2. Niestety jedynym, zachowanym, widocznym reliktem zamku z tamtych czasów, jest niewielka pozostałość po przyporze, będącej częścią przylegającego do niej muru obronnego. Na starość oparcie, i opiekę w przedborskiej fortalicji, z królewskiego nadania, w zamian za wieloletnią służbę na dworze władcy otrzymał błazen Władysława Jagiełły – Mikołaj Twar. Wraz z dożywotnim utrzymaniem, król zobowiązał burgrabiego przedborskiego zamku, do zapewnienia Twarowi, sukna na ubrania oraz koni, dla niego jak i jego służącego.

 Powiększenie zamku, łączyć można z ustanowieniem w Przedborzu sądu królewskiego pierwszej instancji, co automatyczne zwiększało liczbę pobytów władcy w tej miejscowości. Kazimierzowska budowla, była bez wątpienia zbyt ciasna, do zapewnienia wystarczającej ilości miejsc, królewskiemu orszakowi, który liczył od 300 do 400 osób. W jego składzie byli przede wszystkim członkowie królewskiego dworu, złożonego z pierwszych osobistości w Koronie.

 Rozbudowę warowni Jagiełło, obserwował podczas swoich kolejnych wizyt w latach 1406 i 1409. Były to czasy przygotowań do wielkiej wojny z zakonem krzyżackim. Puszcza przedborska, musiała być wtedy miejscem łowów, zorganizowanych na terenie całego królestwa, mających zapewnić zapasy żywności dla wojsk polskich. Mając na uwadze, uwielbienie żywione przez Władysława do polowań, można przypuszczać, że wzorem swojego poprzednika, króla Kazimierza III, też oddawał się w przedborskich lasach łowieckiej pasji. Wymagało to utrzymywania na zamku psiarni i stajni. Spełniał więc też Przedbórz, rolę nie tylko stacji podróżnej, ale też dworu łowczego.

Przypora muru zamkowego przy ul. Podzamcze w Przedborzu.
Jedyny ocalały relikt zamku. XV w. 

 Kolejne poświadczone wizyty Jagiełły w Przedborzu, przypadają na lata 1418, 1419 i 1420. Wypadały one latem przeważnie w miesiącu sierpniu. Natomiast wizyta w 1423 miała miejsce pod koniec lipca, i wtedy to król, w dniu św. Marty, tj. 28 lipca, nadał prawa miejskie dzisiejszej Łodzi. Jednym ze świadków tego nadania, był Zbigniew Bąk, dziedzic sąsiedniej Bąkowej Góry, wtedy zwanej krótko Górą.

W połowie sierpnia 1425r., Władysław przebywał w Przedborzu, razem ze swoją brzemienną małżonką, królową Zofią Holszańską (ok.1405-1461). Król ze swym dworem, zmierzali wtedy z Wielkopolski na Ruś, w celu schronienia się tam, przed szalejącą w Koronie epidemią dżumy. Rok później 26 sierpnia 1426 w Przedborzu monarcha wydaje dokument, którym zawiesza terminy sądowe niejakiego Wincentego z Nowego Dworu.

W latach 1427, 1428 i 1430 Jagiełło w Przedborzu spędził Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Może to właśnie wtedy, uczynił nadanie łanu ziemi dla tutejszego kościoła, w zamian za co pleban, zobowiązany był do odprawiana mszy, za duszę władcy i zmarłej królowej Jadwigi.

Skąpe są niestety przekazy źródłowe, dotyczące rozwoju samego miasta w pierwszej połowie XV wieku. Pod rokiem 1430 wymieniona jest jatka mięsna. Wystawiony w tym samym roku, w Łęczycy, królewski przywilej dla Macieja Kaczorka z Paskrzyna, poświadcza istnienie w mieście młyna na rzece Pilicy, z którego Jagiełło potwierdził nadanie, wymienionemu nabycie 1/3 dochodów. W dokumencie tym, mowa jest o dochodach ze „starego” młyna, co sugerować może istnienie w tamtym czasie, drugiego młyna w Przedborzu, tyle, że z młodszą metryką. Na rzece zbudowany był most, za przejazd którym, opłaty w wysokości ok. 1275 grzywien rocznie, pobierała kolegiata św. Floriana w Krakowie.

Położenie przy szlaku handlowym, zwanym pruskim lub śledziowym ( z racji przywożonych z Pomorza śledzi), wiodącym z południa od Krakowa do państwa krzyżackiego na północy kraju, sprzyjał rozwojowi miejscowego handlu i udziału w nim przedborskich kupców, wyprawiających się po towary do innych miast. Istniała w mieście szkoła w której pierwsze swoje kroki stawiali, późniejsi studenci Akademii Krakowskiej pochodzący z Przedborza, m.in. w 1400 roku Marcin, syna Stanisława, w 1414r. Mikołaj z Przedborza, w 1426 Mikołaj, syn Andrzeja, i w 1429 Jakub syn Macieja.

Odcisk pieczęci miejskiej Przedborza w postaci wieży z blankami i oknem w murze.
List rajców przedborskich do rajców w Toruniu. Sygn. jak wyżej.

Pierwotnie miasto posiadało w herbie jedną wieżę, przypominającą basztę z blankami. Odcisk pieczęci z tym herbem, zachował się na liście skierowanym przez rajców przedborskich do rajców miasta Torunia. W liście tym rajcowie przedborscy skarżą się na na Kaspra, kupca toruńskiego, który sprzedał Pawłowi Jachtha oraz Florianowi Poczew, mieszczanom przedborskim, zepsute śledzie. Datację tego listu przyjmuje się na pierwszą połowę XV w.

 Mieszanie i ludność zamieszkująca przedborską królewszczyznę, zobowiązani byli do utrzymywania króla i jego dworu, podczas jego wizyt w grodzie. Były to tzw. „stacje”. Świadczone były też usługi i odprowadzane daniny na rzecz królewskiego zamku. Miasteczko przeżywało czasy względnego rozkwitu i prosperity, choć do znaczących i zamożnych nie należało.

W niedługi czas po śmierci Jagiełły, królewszczyzna przedborska, do której należały też Żelazne Nogi ( Żeleźnica), Stara Wieś, Zuzowy, Policzko i Nosalewice stała się starostwem niegrodowym. Epizodycznie w roku 1435 starostą przedborskim był słynny w ówczesnej Kornie Mikołaj Kornicz zwany Siestrzeńcem. Pierwszymi stałymi dzierżawcami starostwa była rodzina Chocimowskich.

 Władysław Jagiełło zmarł 1 czerwca 1434 roku w Gródku Jagiellońskim. Był najdłużej panującym władcą w Polsce. Czterokrotnie żonaty. Doczekał się z tych związków pięciorga dzieci, z których tylko dwoje przeżyło ojca. Byli to Władysław III Warneńczyk i Kazimierz IV Jagiellończyk, którzy to po sobie zasiedli na tronie króla Polski, dając tym samym początek dynastii Jagiellonów, której członkowie, w momencie największego rozkwitu rodziny, rządzili na Litwie, Polsce, Węgrzech i Czechach.

Król Władysław Jagiełło został pochowany w katedrze na Wawelu.

Jeśli podoba Ci się moja praca, możesz postawić mi kawę pod linkiem: Tutaj możesz postawić mi kawę :)

Źródła:

J. Augustyniak, „Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na zamku w Przedborzu w 1991 roku”, mnps;

M. Antoniewicz, „Mikołaj Kornicz Siestrzeniec sławny burgrabia będziński”, Katowice 1987;

J. Bardach, Władysław II Jagiełło, [w:] „Poczet królów i książąt polskich”, Warszawa 1978;

F. Kiryk, „Urbanizacja Małopolski : województwo sandomierskie XIII – XVI wiek”, Kielce 1994;

S. Kuraś, „Zbiór dokumentów małopolskich. Dokumenty króla Władysława Jagiełły z lat 1418-1434”, Wrocław 1975;

K. Głowacki, „Heraldyka historyczna miast regionu sandomiersko-kieleckiego XIII – XX w”, Kielce 2001;

A. Gąsiorowski, „Itinerarium króla Władysława Jagiełły 1386 – 1434”, Warszawa 1972;

A. Gąsiorowski, „Podróże panującego w średniowiecznej Polsce” [w:] „Czasopismo prawno – historyczne”, tom XXV, zeszyt 3, Poznań 1973;

T.A. Nowak, „Przedborska oświata”, [w:] „Gazeta Radomszczańska”, nr 52 z 2005 r. (cz. 1) i nr 1 z 2006 r. (cz. 2);

G. Rutkowska, „Itineraria żon króla Władysława Jagiełły”, [w:] „Roczniki Historyczne”, rocznik LXIV, Poznań 1998;

A. Samsonowicz, „Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów”, Warszawa 2011;

M. Wilska, „Błazen na dworze Jagiellonów”, Warszawa 1998;

Sz. Wrzesiński, „Epidemie w dawnej Polsce”, Zakrzewo 2011;